«سياست مستقل ملي»
اميد پارسانژاد
عباس آرام، وزير امور خارجه وقت ايران، در شهريور ماه 1341 در يادداشتي كه به سفارت اتحاد جماهير شوروي در تهران تحويل داده شد، به مسكو اطمينان داد هيچ كشوري اجازه نخواهد يافت در ايران پايگاه موشكي ايجاد كند. ايران همچنين در اعلاميه رسمي كه همراه اين يادداشت بود متعهد شد در هيچ تجاوزي عليه شوروي مشاركت نخواهد كرد. دولت مسكو از اين اقدام ايران استقبال كرد و آن را نشانه پايان بحران در روابط دو كشور دانست. اين اقدام يكي از مواردي بود كه محمدرضاشاه و دستگاه وزارت خارجه‌اش به عنوان نشانه‌اي از «سياست مستقل ملي» ايران به آن استناد مي‌كردند. به راستي هم ارائه چنين يادداشتي از سوي كشوري متعهد كه در يك پيمان دفاعي ضد كمونيستي با بريتانيا هم‌پيمان بود عجيب به نظر مي‌رسيد.
پيمان
دولت ايران در سال 1334 به پيمان بغداد (بعدها «سنتو») پيوسته بود. اين پيمان دفاعي ميان تركيه، عراق، ايران، پاكستان و بريتانيا منعقد شد و اعتراض شديد دولت شوروي را در پي داشت. مهمترين دلايل پيوستن ايران به پيمان بغداد را مي‌توان بي‌اعتمادي ناشي از نقش شوروي در غائله آذربايجان، شرايط جنگ سرد و ملازمات پس از كودتاي 28 مرداد دانست. علاوه بر اين‌ها شاه عقيده داشت: «ما در دو جنگ (جنگ‌هاي جهاني اول و دوم) بي‌طرف بوديم و هر دو بار بي‌طرفي ما نقض شد. اين بار بايد تكيه‌گاهي در يك پيمان نظامي داشته باشيم.» («در همسايگي خرس» گفتگوي احمد احرار با احمد ميرفندرسكي)
ايران با امضاي پيمان بغداد رسماً به بلوك غرب وارد شد و اين اقدام در شرايطي كه خروشچف سياست همزيستي مسالمت‌آميز را پيش گرفته بود، خشم مسكو را برانگيخت. مسكو ابتدا نسبت به پيوستن ايران به پيمان بغداد اعتراض كرد و سپس با دعوت از شاه براي سفر به شوروي كوشيد او را به خروج از پيمان متقاعد كند. اما شاه در اين سفر كه در سال 1335 انجام گرفت اصرار كرد كه پيمان سنتو يك پيمان دفاعي است و شوروي نبايد با آن مخالف باشد. مسكو در سال 1337 اعلام كرد در صورت خروج ايران از پيمان بغداد حاضر است يك معاهده دوستي و عدم تجاوز با تهران امضاء كند. روابط دو كشور در پي شكست مذاكراتي كه بر سر اين پيشنهاد انجام شد به تيرگي گراييد و جنگ تبليغاتي شديدي ميان ايران و شوروي در گرفت.
يادداشت و اعلاميه شهريور 1341 ايران، مبني بر تعهد به عدم همكاري در هرگونه تجاوز عليه شوروي و جلوگيري از استقرار پايگاه موشكي در خاك ايران، پس از يك دوران بحراني نخستين نشانه دوستي ميان دو كشور تلقي شد. اين روابط در سال‌هاي بعد گسترش يافت و شاه بارها به شوروي سفر كرد و مناسبات دوستانه‌اي ميان دو كشور به وجود آمد. نكته جالب اين بود كه در مذاكرات سال 1337 نيز ايران اعلام آمادگي كرده بود در مورد عدم واگذاري پايگاه موشكي به كشورهاي ديگر تعهد بسپارد و شوروي نپذيرفته بود. مسكو در آن هنگام اصرار كرده بود كه تعهد ايران بايد همه نوع پايگاه نظامي را شامل شود. اما ايران از آنجا كه سپردن چنين تعهدي باعث مي‌شد كمك‌هاي نظامي و مالي ايالات متحده به تهران قطع شود، اين تعهد را نپذيرفته بود.
تغيير فضا
آنچه باعث شد شوروي در سال 1341 چيزي را بپذيرد كه در سال 1337 نپذيرفت، تغييراتي بود كه در وضعيت جنگ سرد به وجود آمده بود. با آغاز رياست‌جمهوري جان كندي در آمريكا، بحران در روابط دو ابر قدرت تا حدودي فروكش كرد. كندي و خروشچف در سال 1340 در وين با يكديگر ديدار كردند. مهمترين دستاورد اين ملاقات، آغاز مذاكره در مورد متوقف كردن آزمايش‌هاي اتمي بود كه دو سال بعد به امضاي پيمان مسكو منجر شد. از سوي ديگر با افزايش قدرت نظامي آمريكا در دوران كندي و به كارگيري زير دريايي‌هاي اتمي و موشك‌هاي دوربرد جديد، اهميت پايگاه‌هاي موشكي منطقه‌اي تا حدود زيادي كاهش يافته بود. ايالات متحده در سال 1341 موشك‌هاي دريا به زميني را آزمايش كرد كه با استفاده از آن قادر بود از مديترانه، اهدافي را در مسكو، لنينگراد، اوكراين و حتي آسياي مركزي مورد حمله قرار دهد. در واقع تعهد ايران در شهريور 1341 يك تغيير استراتژيك نبود زيرا آمريكا قصد و نيازي براي استقرار پايگاه موشكي در خاك ايران نداشت.
متن يادداشت عباس آرام به سفارت شوروي چنين بود: «وزارت امور خارجه شاهنشاهي با اظهار تعارفات خود به سفارت كبراي اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي، پيرو مذاكرات قبلي لازم مي‌داند به اطلاع آن سفارت كبرا برساند كه دولت شاهنشاهي براي اعلام حسن‌نيت خود و تشييد مباني دوستي دو كشور مايل است به وسيله اين يادداشت به دولت اتحاد جماهير شوروي سوسياليستي اطمينان بدهد كه به هيچ كشور خارجي حق داشتن هر نوع پايگاه موشك در خاك ايران را نخواهد داد.» («سياست خارجي ايران در دوران پهلوي» عبدالرضا هوشنگ مهدوي)
مسكو از اقدام ايران استقبال كرد و آن را «نمونه بارز نزديك شدن با حوصله و عاقلانه به حل مسائل مورد اختلاف» دانست كه «براي هر دو كشور همسايه جنبه حياتي دارد». دولت شوروي همچنين تأكيد كرد كه تعهد ايران «به طور اساسي احتمال اين را كه قواي متجاوز خاك ايران را مركز عمليات خود عليه اتحاد شوروي قرار بدهند، ضعيف مي‌كند» و بنابراين، عامل مهمي در پيشرفت مناسبات و پايان بحران در روابط دو كشور تلقي مي‌شود.
به گفته احمد ميرفندرسكي (ديپلمات برجسته‌اي كه در مذاكرات دو كشور حضور داشته است): «ايران به شوروي مي‌گفت...ما كشوري ضد كمونيسم بين‌المللي هستيم ولي ميل داريم با شما كه همسايه ما هستيد روابط خوب داشته باشيم. به شما قول مي‌دهيم كه از ما براي حمله به شما، از لحاظ نظامي، استفاده نخواهد شد. جنگ تبليغاتي هم هر روز كه از طرف شما متوقف شود، متقابلاً از جانب ما متوقف خواهد شد و تا آن زمان، ما خيلي كارهاي ديگر، جز فحش دادن به هم، مي‌توانيم انجام دهيم؛ كارهايي كه متضمن منافع متقابل است...»
0 نظر:
ارسال یک نظر
اشتراک در نظرات پیام [Atom]
<< صفحهٔ اصلی