بانك ملي
اميد پارسانژاد
بانك ملي ايران روز 20 شهريور 1307 رسماً به دست رضاشاه پهلوي گشايش يافت. قانون تأسيس بانك ملي در ارديبهشت 1306 در مجلس شوراي ملي تصويب شده و اساسنامه آن در تير ماه 1307 به تصويب كميسيون مالي مجلس رسيده بود. نخستين مدير عامل بانك ملي ايران دكتر لنيدن‌بلات آلماني بود كه به همراه معاونش فوگل و تعدادي كارشناس ديگر اداره بانك را به عهده داشت. كاركنان بانك، اعم از ايراني و خارجي در روز افتتاح 27 تن بودند. نخستين حساب به شماره يك براي رضاشاه گشوده شد و حساب‌هاي جاري دولت، وجوه عمومي و اعتبارات وزارتخانه‌ها كه پيش از آن در بانك شاهي (متعلق به بريتانيا) نگهداري مي‌شد، فوراً به بانك ملي انتقال يافت. هيأتي به رياست بهاءالملك قره‌گوزلو و عضويت نيرالملك هدايت نظارت بر عملكرد بانك را به عهده گرفت و منصورالسلطنه عدل، مديركل وزارت عدليه نيز به عنوان مشاور حقوقي بانك تعيين شد.
به نظر مي‌رسيد يكي از آرزوهاي قديمي ايرانيان محقق شده است، هر چند عملكرد بانك نشان داد كه بي‌تجربگي ايرانيان در امر بانكداري و اقتصاد مبتني بر آن گرفتاري‌هايي نيز به وجود آورد.
آرزوي بانك
روشنفكران و بازرگانان ايراني از زمان سلطنت ناصرالدين شاه به فكر تأسيس بانكي براي سامان دادن به مسائل پولي كشور افتادند. گويا نخستين بار حاج محمد حسين امين‌الضرب، بازرگان و صراف سرشناس ايراني ضرورت تأسيس يك بانك داخلي را با ناصرالدين‌شاه مطرح كرد. ميرزاملكم‌خان ناظم‌الدوله نيز كه از او به عنوان پدر روشنفكري ايران ياد مي‌شود، در رساله‌اي لزوم تأسيس بانك ملي را به ناصرالدين شاه نشان داد. اما همه كوشش‌ها براي تأسيس چنين بانكي به دست ايرانيان شكست خورد و سرانجام نخستين بانك ايران را بريتانيايي‌ها تأسيس كردند و آن را بانك جديد شرقي ناميدند. اما دو سال بعد، هنگامي كه رويتر توانست در برابر لغو امتياز معروفش، امتياز شصت‌ساله تأسيس و اداره بانك شاهنشاهي را به دست آورد، شعب بانك جديد شرقي توسط بانك جديد خريده شد. سرمايه بانك شاهنشاهي چهار ميليون ليره در نظر گرفته شد و سي در صد سهام آن را دولت انگلستان خريد. شعبه اصلي بانك شاهنشاهي در ميدان توپخانه تهران واقع بود و شعب ديگري از آن نيز در تبريز، رشت، همدان، كرمانشاه، مشهد، اراك (سلطان‌آباد)، قزوين، اصفهان، يزد، كرمان، بروجرد، شيراز، بوشهر، اهواز و خرمشهر (محمره) داير بود. ضرب سكه، چاپ اسكناس، نگهداري حساب خزانه دولتي ايران و نگهداري حساب گمرك و عوايد مالياتي به عهده بانك شاهنشاهي بود و اين بانك عملاً وظايف بانك مركزي كشور را به عهده داشت.
پس از پيروزي انقلاب مشروطه، يكي از نخستين كشمكش‌هاي مجلس شوراي ملي با دولت بر سر دريافت وام از خارج در گرفت و فكر تأسيس بانك ملي را دوباره مطرح كرد. به نوشته احمد كسروي: «چون بازرگانان زمينه آن (تأسيس يك بانك داخلي) را آماده گردانيدند، بدين سان كه سرمايه آن را سي كرور تومان گرفتند كه هر كسي از پنج تومان تا پنجاه هزار تومان سهم تواند داشت و نظام‌نامه آن را براي دستينه (امضاء) شاه فرستادند و چند حجره بازرگاني را براي گرفتن پول از مردم شناسانيدند، مردم رو به آنجاها آوردند و پول پرداختن آغاز كردند. توانگران كه پول‌هايي مي‌پرداختند به جاي خود، كم‌چيزان از همبازي (مشاركت) باز نمي‌ايستادند. طلبه‌ها نشست برپا كرده و پول از ميان خود گرد آورده و مي‌فرستادند و گفته مي‌شد كساني كتاب‌هاي خود را فروخته و پول بسيجيده‌اند. شاگردان دبستان‌ها همين كار را مي‌كردند. زنان گفتگو از فروش گوشواره و گردنبند به ميان مي‌آوردند. روزي در پاي منبر سيد جمال واعظ در مسجد ميراز موسي، زني به پا خاسته چنين گفت: «دولت ايران چرا از خارجه قرض مي‌كند؟ مگر ما مرده‌ايم؟! من يك زن رختشوي هستم. به سهم خود يك تومان مي‌دهم. ديگر زن‌ها نيز حاضرند.» از اين گونه نمايش‌ها بسيار رو مي‌داد... راستي را مردم تكان خورده و دل‌ها پر از سهش گرديده بود و انبوه مردم با اميد و آرزوي سرشاري به كار برخاسته مي‌خواستند نيك شوند و به پيشرفت و نيرومندي كشور كوشند...» («تاريخ مشروطه ايران» احمد كسروي)
مقاومت هواداران اسبتداد و كشاكش‌هايي كه پس از آن ميان مشروطه‌خواهان و محمدعلي‌شاه در گرفت باعث شد انديشه تأسيس بانك ملي بار ديگر به فراموشي سپرده شود.
ظهور رضاخان
نخستين بانك ايراني سرانجام با ظهور و قدرت گرفتن رضاخان در سال 1304 تأسيس شد. اين بانك كه «بانك پهلوي قشون» نام داشت و با سرمايه يك ميليون تومان كار خود را آغاز كرده بود وظيفه داشت رفاه حال صاحب‌منصبان و افراد قشون را تأمين كند. بخشي از سرمايه اين بانك كه بعداً به «بانك سپه» تغيير نام داد، از صندوق بازنشستگي افسران و درجه‌داران تأمين مي‌شد و فعاليت‌هاي آن محدود بود. آرزوي تأسيس بانك ملي ايران با اختيارات و حوزه وظايف گسترده چنانكه ديديم تا سال 1307 برآورده نشد. دولت ايران پس از تأسيس بانك ملي با بانك شاهنشاهي وارد مذاكره شد و امتياز انتشار اسكناس را بازخريد كرد. مجلس اين حق را در سال 1310 به بانك ملي واگذارد و اين بانك در فروردين 1311 نخستين اسكناس خود را منتشر كرد. در همين سال بود كه وجود تخلف‌هايي در اداره بانك كشف شد. مديران آلماني بانك تحت تعقيب قرار گرفتند و مشخص شد كه بانك هشت ميليون ريال زيان ديده است. دولت ناچار شد زيان‌هاي بانك را جبران كند تا بانك بتواند به كار خود ادامه دهد.
تأسيس صندوق هاي پس‌انداز، ايجاد بانك كشاورزي، انتشار نخستين مجله اقتصادي ايران و ايجاد شعبه‌هايي در خارج از كشور از جمله اقدامات بانك ملي ايران بود. اين بانك تا سال 1338 وظايف بانك مركزي را هم به عهده داشت.
0 نظر:
ارسال یک نظر
اشتراک در نظرات پیام [Atom]
<< صفحهٔ اصلی