روزهاي حذف شده
چنانكه در شماره گذشته گفتيم، ميرزا ابوالحسن‌خان شيرازي (ايلچي اعزامي فتحعلي‌شاه به روسيه) سرانجام پس از ماه‌ها انتظار در ديدار با نسلرود خواسته‌هاي دولت ايران را مطرح كرد. نسلرود كه از سوي تزار آلكساندر مأمور مذاكره با ايلچي ايران شده بود از ايلچي خواست مطالب خود را در نامه‌اي كوتاه مكتوب كند تا مفاد آن به اطلاع تزار برسد. ايلچي پذيرفت و روز بعد (اول ربيع‌الاول 1231ه.ق. مطابق 10 بهمن 1194ه.ش.) رقعه‌اي به اين شرح براي نسلرود فرستاد:
«عاليجاه ايلچي بزرگ دولت عليه ايران به عاليجاه گراف نسلرود وزير دولت روس دعا مي‌رساند كه مطالبي كه از پادشاه خود مأمور است كه از امپراطور اعظم خواهش نمايد اين است:
مطلب اول اينكه چون عهدنامه مجملي قبل از اين بسته شده، موقع است كه عهدنامه مفصل حال در پايتخت امپراطوري بسته شود كه سرحد طرفين معين گردد و از قراري كه در فصل هفتم عهدنامه مجمل قيد شده است، بعضي مواد ديگر فيصل يابد.
مطلب دوم اينكه نظر به اينكه في‌مابين دولتين عليتين روس و ايران به علت قرب جوار در قديم الايام دوستي بوده و اما بعضي مفسدين منازعه در ميان انداخته‌اند و پاره‌اي از ولايات ايران به تصرف دولت روس در آمده و خسارت‌ها بر جانبين روي داده، حال از سخاوت امپراطوري متوقع است كه ولايات مذكور را رد نمايد و اگر به علت خسران منازعه اولياي دولت روس را در استرداد كل ولايات سخني باشد به طريقي كه في‌مابين انفصال يابد از طرف دولت خود حاضر است.
مطلب سيم اينكه كلاً اگر ولايات متصرفي را رد نمي‌نمايند گرجستان و داغستان متعلق به دولت عليه روس بوده مابقي ولايات تصرفي را رد نمايند و در خسران آنها هم به طريقي كه في‌مابين قرار يابد باز حاضر است.
مطلب چهارم اينكه پادشاه ايران از همت و جوانمردي مشهور ايمپراطوري نهايت اطمينان و خاطرجمعي دارد و يقين حاصل است كه خواهش‌هاي او -كه در جنب جوانمردي ايمپراطور جزئي مي‌باشد- قبول خواهند فرمود و قسمي قرار خواهد داد كه باعث خوشوقتي او و استحكام دوستي دولتين عليتين و نيكنامي امپراطور اعظم در همه عالم شده باشد. ديگر امر امر ايمپراطور است. الباقي ايام مستدام باد».
انگريزي‌ها
ميرزا محمدهادي شيرازي (وقايع‌نگار سفر ايلچي) كه متن نامه را در كتاب «دليل‌السفراء» ثبت كرده است، در ادامه چنين شرح مي‌دهد: «بعد از اتمام رقعه مذكور داكتر كمل انگريزي نزد صاحبي‌ايلچي آمده و رقعه را به خط انگريزي ترجمه كرده ارسال نزد لارد كلرك ايلچي بزرگ دولت انگريز نمودند كه چون حسب‌الامر نواب اشرف وليعهد (عباس‌ميرزا) مقرر شده بود كه بدون اطلاع دولت انگريز مرتكب امري نشوند، لارد مذكور از مضمون رقعه مطلع و مستحضر گرديده، بعد نزد گراف نسلرود وزير برده باشند».
علاوه بر توصيه عباس‌ميرزا، خود كلرك نيز پيش از آن به ايلچي گفته بود «در صورتي كه شما خواسته باشيد كه دولت انگريز در باب حمايت و اعانت دولت عليه ايران نزد دولت روسيه برآمده باشد، بايد در هر باب گفتگو... مي‌نمائيد يا مكاتيب به دولت آنها مي‌نويسيد به اطلاع و استحضار من كه ايلچي بزرگ دولت انگريز مي‌باشم بوده باشد».
حاصل رنج
وقايع ثبت شده در كتاب «دليل‌السفراء» تا روز نهم ربيع‌الاول 1231ه.ق. (يعني هشت روز پس از نوشته شدن رقعه مذكور) مرتب و در دسترس است. در يادداشت‌هاي روز پنجم، خبر رسيدن نامه‌ها و فرامين مقامات ايراني و مقداري پول نقد و اجناس گرانبها براي هديه نوشته شده است. در اين ميان خلعتي هم از سوي عباس‌ميرزا براي ميرزا ابوالحسن‌خان رسيده بود. واكنش ميرزا به رسيدن اين خلعت به روشني وضعيت روحي او را در آن ايام نشان مي‌دهد: «صاحبي‌ايلچي را آن‌وقت بي‌اختيار رقّت دست داده، مذكور نمود كه خدا جان و مال و عيال ما را به تصدق خاك‌پاي جواهرآساي نواب اشرف نمايد؛ با اين گونه مرحمت‌ها و شفقت‌ها مي‌ترسم كه اگر خدمتي از من به تقديم نرسد كه باعث روسفيدي من باشد، در اين سفر هلاك شوم»!
اما نكته جالب‌تر اين است كه يادداشت‌هاي ميرزا محمدهادي از نهم ربيع‌الاول تا بيست‌وسوم اين ماه از كتاب برداشته شده و بدون اشاره به پاسخ دولت روسيه و تزار به رقعه ايلچي، ناگهان به شرح بسيار مختصر و ناقصي از ماجراي بازگشت ايلچي و همراهان، آن هم در بخش مربوط به شهر حاجي‌ترخان، مي‌پرد. محمد گلبن، گردآورنده و مصحّح «دليل‌السفراء» در مقدمه‌اي كه بر كتاب نوشته، بخش مربوط به اول تا نهم ربيع‌الاول را هم ناقص مي‌داند و مي‌نويسد: «شرح 9 روز مذاكرات ميرزا ابوالحسن‌خان و امپراطور و گراف نسلرود وزير امور خارجه روسيه را حذف كرده‌اند و قسمت حذف شده چنان ماهرانه حذف شده و تاريخ روز را به هم ربط داده‌اند كه خواننده كمتر متوجه اين كمبود مي‌شود. اين قسمت حذف شده مربوط به پنجشنبه نهم شهر ربيع‌الاول 1231ه.ق. الي جمعه 23 همان ماه است كه ظاهراً بايد به دستور خود ميرزا ابوالحسن‌خان ايلچي و به دست نويسنده كتاب حذف شده باشد چرا كه قسمت حذف شده از مهمترين قسمت‌هاي اين كتاب [بوده] است و مي‌بايد نتيجه اين همه زحمت و رنج در اين مذاكراتي كه در آن ده روز ميرزا ابوالحسن‌خان با امپراطور و كارگزاران دولت روسيه مذاكره مي‌كنند روشن شود».
(ادامه دارد)
چنانكه در شماره گذشته گفتيم، ميرزا ابوالحسن‌خان شيرازي (ايلچي اعزامي فتحعلي‌شاه به روسيه) سرانجام پس از ماه‌ها انتظار در ديدار با نسلرود خواسته‌هاي دولت ايران را مطرح كرد. نسلرود كه از سوي تزار آلكساندر مأمور مذاكره با ايلچي ايران شده بود از ايلچي خواست مطالب خود را در نامه‌اي كوتاه مكتوب كند تا مفاد آن به اطلاع تزار برسد. ايلچي پذيرفت و روز بعد (اول ربيع‌الاول 1231ه.ق. مطابق 10 بهمن 1194ه.ش.) رقعه‌اي به اين شرح براي نسلرود فرستاد:
«عاليجاه ايلچي بزرگ دولت عليه ايران به عاليجاه گراف نسلرود وزير دولت روس دعا مي‌رساند كه مطالبي كه از پادشاه خود مأمور است كه از امپراطور اعظم خواهش نمايد اين است:
مطلب اول اينكه چون عهدنامه مجملي قبل از اين بسته شده، موقع است كه عهدنامه مفصل حال در پايتخت امپراطوري بسته شود كه سرحد طرفين معين گردد و از قراري كه در فصل هفتم عهدنامه مجمل قيد شده است، بعضي مواد ديگر فيصل يابد.
مطلب دوم اينكه نظر به اينكه في‌مابين دولتين عليتين روس و ايران به علت قرب جوار در قديم الايام دوستي بوده و اما بعضي مفسدين منازعه در ميان انداخته‌اند و پاره‌اي از ولايات ايران به تصرف دولت روس در آمده و خسارت‌ها بر جانبين روي داده، حال از سخاوت امپراطوري متوقع است كه ولايات مذكور را رد نمايد و اگر به علت خسران منازعه اولياي دولت روس را در استرداد كل ولايات سخني باشد به طريقي كه في‌مابين انفصال يابد از طرف دولت خود حاضر است.
مطلب سيم اينكه كلاً اگر ولايات متصرفي را رد نمي‌نمايند گرجستان و داغستان متعلق به دولت عليه روس بوده مابقي ولايات تصرفي را رد نمايند و در خسران آنها هم به طريقي كه في‌مابين قرار يابد باز حاضر است.
مطلب چهارم اينكه پادشاه ايران از همت و جوانمردي مشهور ايمپراطوري نهايت اطمينان و خاطرجمعي دارد و يقين حاصل است كه خواهش‌هاي او -كه در جنب جوانمردي ايمپراطور جزئي مي‌باشد- قبول خواهند فرمود و قسمي قرار خواهد داد كه باعث خوشوقتي او و استحكام دوستي دولتين عليتين و نيكنامي امپراطور اعظم در همه عالم شده باشد. ديگر امر امر ايمپراطور است. الباقي ايام مستدام باد».
انگريزي‌ها
ميرزا محمدهادي شيرازي (وقايع‌نگار سفر ايلچي) كه متن نامه را در كتاب «دليل‌السفراء» ثبت كرده است، در ادامه چنين شرح مي‌دهد: «بعد از اتمام رقعه مذكور داكتر كمل انگريزي نزد صاحبي‌ايلچي آمده و رقعه را به خط انگريزي ترجمه كرده ارسال نزد لارد كلرك ايلچي بزرگ دولت انگريز نمودند كه چون حسب‌الامر نواب اشرف وليعهد (عباس‌ميرزا) مقرر شده بود كه بدون اطلاع دولت انگريز مرتكب امري نشوند، لارد مذكور از مضمون رقعه مطلع و مستحضر گرديده، بعد نزد گراف نسلرود وزير برده باشند».
علاوه بر توصيه عباس‌ميرزا، خود كلرك نيز پيش از آن به ايلچي گفته بود «در صورتي كه شما خواسته باشيد كه دولت انگريز در باب حمايت و اعانت دولت عليه ايران نزد دولت روسيه برآمده باشد، بايد در هر باب گفتگو... مي‌نمائيد يا مكاتيب به دولت آنها مي‌نويسيد به اطلاع و استحضار من كه ايلچي بزرگ دولت انگريز مي‌باشم بوده باشد».
حاصل رنج
وقايع ثبت شده در كتاب «دليل‌السفراء» تا روز نهم ربيع‌الاول 1231ه.ق. (يعني هشت روز پس از نوشته شدن رقعه مذكور) مرتب و در دسترس است. در يادداشت‌هاي روز پنجم، خبر رسيدن نامه‌ها و فرامين مقامات ايراني و مقداري پول نقد و اجناس گرانبها براي هديه نوشته شده است. در اين ميان خلعتي هم از سوي عباس‌ميرزا براي ميرزا ابوالحسن‌خان رسيده بود. واكنش ميرزا به رسيدن اين خلعت به روشني وضعيت روحي او را در آن ايام نشان مي‌دهد: «صاحبي‌ايلچي را آن‌وقت بي‌اختيار رقّت دست داده، مذكور نمود كه خدا جان و مال و عيال ما را به تصدق خاك‌پاي جواهرآساي نواب اشرف نمايد؛ با اين گونه مرحمت‌ها و شفقت‌ها مي‌ترسم كه اگر خدمتي از من به تقديم نرسد كه باعث روسفيدي من باشد، در اين سفر هلاك شوم»!
اما نكته جالب‌تر اين است كه يادداشت‌هاي ميرزا محمدهادي از نهم ربيع‌الاول تا بيست‌وسوم اين ماه از كتاب برداشته شده و بدون اشاره به پاسخ دولت روسيه و تزار به رقعه ايلچي، ناگهان به شرح بسيار مختصر و ناقصي از ماجراي بازگشت ايلچي و همراهان، آن هم در بخش مربوط به شهر حاجي‌ترخان، مي‌پرد. محمد گلبن، گردآورنده و مصحّح «دليل‌السفراء» در مقدمه‌اي كه بر كتاب نوشته، بخش مربوط به اول تا نهم ربيع‌الاول را هم ناقص مي‌داند و مي‌نويسد: «شرح 9 روز مذاكرات ميرزا ابوالحسن‌خان و امپراطور و گراف نسلرود وزير امور خارجه روسيه را حذف كرده‌اند و قسمت حذف شده چنان ماهرانه حذف شده و تاريخ روز را به هم ربط داده‌اند كه خواننده كمتر متوجه اين كمبود مي‌شود. اين قسمت حذف شده مربوط به پنجشنبه نهم شهر ربيع‌الاول 1231ه.ق. الي جمعه 23 همان ماه است كه ظاهراً بايد به دستور خود ميرزا ابوالحسن‌خان ايلچي و به دست نويسنده كتاب حذف شده باشد چرا كه قسمت حذف شده از مهمترين قسمت‌هاي اين كتاب [بوده] است و مي‌بايد نتيجه اين همه زحمت و رنج در اين مذاكراتي كه در آن ده روز ميرزا ابوالحسن‌خان با امپراطور و كارگزاران دولت روسيه مذاكره مي‌كنند روشن شود».
(ادامه دارد)
0 نظر:
ارسال یک نظر
اشتراک در نظرات پیام [Atom]
<< صفحهٔ اصلی