از نگاه ميرزا محمدهادي
شرح ماجراي سفر ميرزا ابوالحسن‌خان شيرازي، ايلچي اعزامي فتحعلي‌شاه به روسيه را تا ورود بي‌تشريفات و بدون استقبال او به سن‌پترزبورگ (پايتخت وقت امپراطوري روسيه) باز گفتيم. او روز پانزدهم جمادي‌الثاني 1230ه.ق. (3 خرداد 1194ه.ش. – 25 مه 1815م.) اقامتگاهش را در 22 كيلومتري سن‌پترزبورگ ترك كرد و وارد پايتخت شد. به نوشته ميرزا محمدهادي شيرازي (وقايع‌نگار سفر): «چون ظاهر بود كه اساس و دستگاه استقبالي و وضع و ساماني به جهت ورود صاحبي‌ايلچي در كار نيست، صاحبي هم روز را در آنجا (باغ ساروسكوسلو) به سر برده، شام سوار گاريت شده و كمترين خدمتگذاران را در خدمت خود نشانيده روانه شهر شديم و در خانه‌اي كه منزل بود رفته سكنا نموديم. مهمانداران قديم و جديد و چند نفر مستخدمان و خدمتكاران نيز در آنجا بودند. چون مسافت راه بيست‌ودو ورث بود، قدري از شب گذشته وارد شديم». («دليل‌السفراء»، به كوشش محمد گلبن)
مقالات
نويسنده «دليل‌السفراء» پس از ذكر ورود شبانه و نيمه مخفيانه «ايلچي بزرگ» به سن‌پترزبورگ، قدري در وصف اقامتگاه سفير و وضعيت قرار گرفتن آن در شهر توضيح مي‌دهد و يادداشت روز بعد را چنين آغاز مي‌كند: «يوم شنبه شانزدهم كه صاحبي‌ايلچي و همراهان و مهمانداران و همه عمله‌جات در همان خانه و منزل متوقف [بودند] و امري كه شايسته تحرير باشد واقع نبود، به خاطر[م] رسيد كه هرگاه هر روزه در روزنامه (شرح روزانه وقايع) به تحرير شرح امورات اتفاقيه پردازد (پردازم)، تفصيل اساس سلطنت و مملكت‌داري و آئين و قانون روسيه و وضع اهل شهر پتربورغ و ساير گزارشات و بناهاي روس به كلي از نظر خواهد رفت، و حال اينكه مطلب اصلي و مقصد كلي در اين رساله مطلع بودن از همين فقرات است. بنابراين در همين روز قدري به تحرير وقايع پادشاهي و آئين و قانون و عمارت و ساختن شهر پتربورغ و ساير چيزها [خواهم] پرداخت و چون منظور اين بود كه هر چيزي به جا و مكان خود نوشته شود، اين فقرات را به تحرير ده مقاله قرار داد نموده كه بعد از تحرير اينها امورات وقوعي را روز به روز به طريق روزنامه قلمي دارد».
عناويني كه ميرزا محمدهادي براي ده مقاله خود برگزيده است تا حدود زيادي محتواي آنها را آشكار مي‌كند:
1- در باب بناي سلطنت و امپراطوري پادشاهان روسيه
2- در بيان بناي آبادي شهر پتربورغ و كيفيت رودخانه بزرگ كه در وسط آن شهر جاري است
3- در بيان وضع عمارات و خانه‌ها و كوچه‌هاي شهر كه در سمت جنوبي رودخانه بزرگ واقع است 4- در بيان اسباب و اوضاع خانه و لباس زنان و مردان ايشان
5- در بيان وضع خوراك و خواب و ضيافت‌كردن و تقوي و طهارت و حمام رفتن و...
6- در بيان طريق خلقت و عقد و نكاح و مذهب و ملت و بعضي از آئين و رفتار ايشان
7- در آئين پادشاهي و ملزومات آن و وضع كانسل و سنتور و وزراء و منصب و مرتبه‌اي كه به جهت اهل سپاه و غيره قرارداد نموده‌اند
8- در بيان مداخل و رواج كاغذ چاپ كه اسكناس مي‌گويند و مخارج دولت و طريق معامله و مرابحه با خزانه پادشاهي و بعضي وقايع ديگر
9- در بيان آئين و اساس سپاه، سواره و پياده‌ي سالدات و عزت آنها و طريق گرفتن و نگاه‌داشتن دولت و خدمت كردن آنها و وضع مواجب و رخوت (رخت و لباس) و بالاپوش و خوراك كه از دولت به جهت آنها برقرار است و طريق اسب و اسلحه و آلات حرب كه به آنها داده‌اند و سوار و پياده‌ي كواردي كه هميشه كشيك‌خانه‌ي پادشاه مي‌باشند و وضع و لباس و اساس و عزت آنها نزد پادشاه و كيفيت آتش‌خانه و توپخانه و ساير اساس سپاهي و قاعده ايشان و غيره (!)
10- در بيان وضع قاعده و قانون ايشان كه در هر مواد معمول مي‌دارند و...
سنجش
اين بخش از كتاب «دليل‌السفراء» حجم نسبتاً مفصلي را تشكيل مي‌دهد و به نظر نمي‌رسد در يك روز نوشته شده باشد. گمان من اين است كه اين مطالب را نويسنده به تدريج نوشته و در جايي كه قبلاً برايش در نظر گرفته جاي داده است. اين بخش از كتاب در نسخه چاپي جديد حدود 50 صفحه را (در قطع رقعي) اشغال كرده است.
مقالات ده‌گانه ميرزا محمدهادي نشان‌دهنده نگاه تيزبين و طبع روان او در توصيف و تشريح پديده‌هاست و به انصاف ذاتي او گواهي مي‌دهد. همچنين اگر كسي قصد به دست دادن قضاوتي از اعمال و شخصيت ميرزا ابوالحسن‌خان ايلچي داشته باشد، بايد تصميم او را در به همراه بردن وقايع‌نگاري چون ميرزا محمدهادي براي ثبت وقايع سفر و مشاهداتش از كشور روسيه، در كفه مثبت ترازوي سنجش قرار دهد (ضمن اينكه كتاب ارزشمند «حيرت‌نامه» كه شرح سفر ايلچي به انگلستان به قلم خود اوست در چنين سنجشي جايگاه ويژه خواهد داشت).
از آنجا كه ما مجالي براي مرور مفصل مقالات ميرزا محمدهادي در اختيار نداريم و بسياري از مطالب مورد اشاره او نيز شايد قابل ذكر نباشد، در شماره‌هاي آينده خواهيم كوشيد مهمترين بخش‌هاي آن را به طور موجز بررسي كنيم تا خوانندگان ارجمند در جريان چند و چون آنها قرار گيرند و از مرور تجربه مواجهه ميرزا با پديده‌هاي تازه و تأثيري كه اين پديده‌ها مي‌توانسته بر ذهن او بگذارد لذت ببرند.
شرح ماجراي سفر ميرزا ابوالحسن‌خان شيرازي، ايلچي اعزامي فتحعلي‌شاه به روسيه را تا ورود بي‌تشريفات و بدون استقبال او به سن‌پترزبورگ (پايتخت وقت امپراطوري روسيه) باز گفتيم. او روز پانزدهم جمادي‌الثاني 1230ه.ق. (3 خرداد 1194ه.ش. – 25 مه 1815م.) اقامتگاهش را در 22 كيلومتري سن‌پترزبورگ ترك كرد و وارد پايتخت شد. به نوشته ميرزا محمدهادي شيرازي (وقايع‌نگار سفر): «چون ظاهر بود كه اساس و دستگاه استقبالي و وضع و ساماني به جهت ورود صاحبي‌ايلچي در كار نيست، صاحبي هم روز را در آنجا (باغ ساروسكوسلو) به سر برده، شام سوار گاريت شده و كمترين خدمتگذاران را در خدمت خود نشانيده روانه شهر شديم و در خانه‌اي كه منزل بود رفته سكنا نموديم. مهمانداران قديم و جديد و چند نفر مستخدمان و خدمتكاران نيز در آنجا بودند. چون مسافت راه بيست‌ودو ورث بود، قدري از شب گذشته وارد شديم». («دليل‌السفراء»، به كوشش محمد گلبن)
مقالات
نويسنده «دليل‌السفراء» پس از ذكر ورود شبانه و نيمه مخفيانه «ايلچي بزرگ» به سن‌پترزبورگ، قدري در وصف اقامتگاه سفير و وضعيت قرار گرفتن آن در شهر توضيح مي‌دهد و يادداشت روز بعد را چنين آغاز مي‌كند: «يوم شنبه شانزدهم كه صاحبي‌ايلچي و همراهان و مهمانداران و همه عمله‌جات در همان خانه و منزل متوقف [بودند] و امري كه شايسته تحرير باشد واقع نبود، به خاطر[م] رسيد كه هرگاه هر روزه در روزنامه (شرح روزانه وقايع) به تحرير شرح امورات اتفاقيه پردازد (پردازم)، تفصيل اساس سلطنت و مملكت‌داري و آئين و قانون روسيه و وضع اهل شهر پتربورغ و ساير گزارشات و بناهاي روس به كلي از نظر خواهد رفت، و حال اينكه مطلب اصلي و مقصد كلي در اين رساله مطلع بودن از همين فقرات است. بنابراين در همين روز قدري به تحرير وقايع پادشاهي و آئين و قانون و عمارت و ساختن شهر پتربورغ و ساير چيزها [خواهم] پرداخت و چون منظور اين بود كه هر چيزي به جا و مكان خود نوشته شود، اين فقرات را به تحرير ده مقاله قرار داد نموده كه بعد از تحرير اينها امورات وقوعي را روز به روز به طريق روزنامه قلمي دارد».
عناويني كه ميرزا محمدهادي براي ده مقاله خود برگزيده است تا حدود زيادي محتواي آنها را آشكار مي‌كند:
1- در باب بناي سلطنت و امپراطوري پادشاهان روسيه
2- در بيان بناي آبادي شهر پتربورغ و كيفيت رودخانه بزرگ كه در وسط آن شهر جاري است
3- در بيان وضع عمارات و خانه‌ها و كوچه‌هاي شهر كه در سمت جنوبي رودخانه بزرگ واقع است 4- در بيان اسباب و اوضاع خانه و لباس زنان و مردان ايشان
5- در بيان وضع خوراك و خواب و ضيافت‌كردن و تقوي و طهارت و حمام رفتن و...
6- در بيان طريق خلقت و عقد و نكاح و مذهب و ملت و بعضي از آئين و رفتار ايشان
7- در آئين پادشاهي و ملزومات آن و وضع كانسل و سنتور و وزراء و منصب و مرتبه‌اي كه به جهت اهل سپاه و غيره قرارداد نموده‌اند
8- در بيان مداخل و رواج كاغذ چاپ كه اسكناس مي‌گويند و مخارج دولت و طريق معامله و مرابحه با خزانه پادشاهي و بعضي وقايع ديگر
9- در بيان آئين و اساس سپاه، سواره و پياده‌ي سالدات و عزت آنها و طريق گرفتن و نگاه‌داشتن دولت و خدمت كردن آنها و وضع مواجب و رخوت (رخت و لباس) و بالاپوش و خوراك كه از دولت به جهت آنها برقرار است و طريق اسب و اسلحه و آلات حرب كه به آنها داده‌اند و سوار و پياده‌ي كواردي كه هميشه كشيك‌خانه‌ي پادشاه مي‌باشند و وضع و لباس و اساس و عزت آنها نزد پادشاه و كيفيت آتش‌خانه و توپخانه و ساير اساس سپاهي و قاعده ايشان و غيره (!)
10- در بيان وضع قاعده و قانون ايشان كه در هر مواد معمول مي‌دارند و...
سنجش
اين بخش از كتاب «دليل‌السفراء» حجم نسبتاً مفصلي را تشكيل مي‌دهد و به نظر نمي‌رسد در يك روز نوشته شده باشد. گمان من اين است كه اين مطالب را نويسنده به تدريج نوشته و در جايي كه قبلاً برايش در نظر گرفته جاي داده است. اين بخش از كتاب در نسخه چاپي جديد حدود 50 صفحه را (در قطع رقعي) اشغال كرده است.
مقالات ده‌گانه ميرزا محمدهادي نشان‌دهنده نگاه تيزبين و طبع روان او در توصيف و تشريح پديده‌هاست و به انصاف ذاتي او گواهي مي‌دهد. همچنين اگر كسي قصد به دست دادن قضاوتي از اعمال و شخصيت ميرزا ابوالحسن‌خان ايلچي داشته باشد، بايد تصميم او را در به همراه بردن وقايع‌نگاري چون ميرزا محمدهادي براي ثبت وقايع سفر و مشاهداتش از كشور روسيه، در كفه مثبت ترازوي سنجش قرار دهد (ضمن اينكه كتاب ارزشمند «حيرت‌نامه» كه شرح سفر ايلچي به انگلستان به قلم خود اوست در چنين سنجشي جايگاه ويژه خواهد داشت).
از آنجا كه ما مجالي براي مرور مفصل مقالات ميرزا محمدهادي در اختيار نداريم و بسياري از مطالب مورد اشاره او نيز شايد قابل ذكر نباشد، در شماره‌هاي آينده خواهيم كوشيد مهمترين بخش‌هاي آن را به طور موجز بررسي كنيم تا خوانندگان ارجمند در جريان چند و چون آنها قرار گيرند و از مرور تجربه مواجهه ميرزا با پديده‌هاي تازه و تأثيري كه اين پديده‌ها مي‌توانسته بر ذهن او بگذارد لذت ببرند.
0 نظر:
ارسال یک نظر
اشتراک در نظرات پیام [Atom]
<< صفحهٔ اصلی