مناقشه
(براي شرق)
«عهدنامه مربوط به مرز مشترك و حسن همجواري بين ايران و عراق»، در چنين روزي در سال 1354 به امضاي وزراي خارجه وقت دو كشور رسيد. يك‌سال و نيم پيش‌تر وقوع يك برخورد نظامي در نزديكي مهران كه به كشته شدن ده‌ها نظامي دو طرف منجر شد، تنش در روابط دو همسايه را به اوج خود رسانده بود. دولت عراق، پس از اين حادثه كه به «يكشنبه خونين» معروف شد، به شوراي امنيت سازمان ملل شكايت برد. شوراي امينت پس از بررسي موضوع، قطعنامه 348 را صادر كرد و در آن از دو طرف خواست ضمن عقب‌نشيني و رعايت آتش‌بس، مذاكره براي حل و فصل اختلاف‌ها را از سر گيرند. بنابراين وزراي خارجه ايران و عراق در دي‌ماه 1353 در استانبول مذاكرات خود را آغاز كردند. شاه ايران و صدام حسين يك ماه و نيم بعد در جريان كنفرانس سران اوپك در الجزاير ديدار كردند و اعلاميه معروف الجزيره صادر شد. مطابق اين اعلاميه دو كشور توافق كردند مرزهاي آبي خود را بر اساس خط تالوگ تعيين كنند و با كنترل مرزها، جلوي هر گونه نفوذ خرابكارانه در كشور مقابل را بگيرند.
عباسعلي خلعتبري، وزير امور خارجه وقت ايران و سعدون حمادي وزير خارجه وقت عراق براي اجراي اعلاميه الجزيره در چهار نشست پي‌در‌پي با حضور عبدالعزيز بوتفليقه وزير خارجه الجزاير (به عنوان ميانجي) به گفتگو نشستند تا سرانجام روز 21 خرداد 1354 «عهدنامه مربوط به مرز مشترك و حسن همجواري بين ايران و عراق» را در بغداد امضاء كردند.
پيشينه اختلاف
سرزمين عراق خاستگاه تمدن‌هاي سومر، اكد، بابل و آشور بوده است و مادها، هخامنشيان، اشكانيان و ساسانيان بر آن حكم رانده‌اند. با ظهور اسلام و تصرف عراق به دست مسلمانان، ابتدا خلفاي راشدين و سپس امويان، عباسيان، ايلخانان مغول، جلايريان، تيموريان، قره قويونلر و آق قويونلر اين سرزمين را تحت حاكميت داشتند. از هنگامي كه در سال 1508 ميلادي، شاه اسماعيل صفوي بغداد را تصرف كرد تا انقراض سلسله صفويه، عراق چندين بار ميان پادشاهي صفوي و امپراتوري عثماني دست به دست شد. اين سرزمين پس از آن تا جنگ جهاني اول عمدتاً بخشي از عثماني محسوب مي‌شد. در جريان اين جنگ، بريتانيا عراق را تصرف كرد. دربار امپراتوري رو به زوال عثماني در سال 1918 ميلادي (1297 خورشيدي) توافق صلحي با بريتانيا امضاء كرد كه بر مبناي آن عراق تحت قيموميت انگلستان قرار مي‌گرفت. اما شورش بزرگ سال‌هاي 1920 و 1921 باعث شد ملك فيصل توسط بريتانيا براي پادشاهي بر عراق انتخاب شود. پادشاهي عراق در سال 1932 با كمك انگلستان به عضويت جامعه ملل در آمد.
با اين پيشينه، روشن است كه اختلاف‌هاي مرزي ميان ايران و عراق به خيلي قبل باز مي‌گردد. ايران كه در طول جنگ جهاني اول بي‌طرف مانده بود، از سوي عثماني كه به حمايت از آلمان وارد جنگ شد، مورد تعرض قرار گرفت. پس از پايان جنگ و شكست آلمان و عثماني، نصرت‌الدوله فيروز، وزير امور خارجه دولت وثوق‌الدوله كوشيد در كنفرانس صلح پاريس بخشي از اختلاف‌هاي مرزي را به سود ايران خاتمه دهد. اما دولت بريتانيا با اين استدلال كه ايران در جنگ بي‌طرف بوده و نقشي در جنگ نداشته است كه حالا پاداش بخواهد، با درخواست ايران مخالفت كرد.
از سوي ديگر دولت بريتانيا در جريان انتقال قدرت به دولت جديد عراق، حق نظارت بر كشتيراني در شط‌العرب را كه به موجب قرارداد 1913 با عثماني به دست آورده بود، به عراق واگذار كرد. ايران اين حق را به رسميت نمي‌شناخت، بنابراين هنگامي كه در تابستان 1309 معاون انگليسي سازمان بندر بصره بدون اجازه وارد ناو پلنگ، متعلق به ايران شد و اصرار كرد كه ناو ايراني بايد به راهنمايي آنها مسير خود را ادامه دهد، فرمانده ناو او را بازداشت و يك هفته در خرمشهر زنداني كرد. دولت‌هاي عراق و انگلستان به اين اقدام اعتراض كردند.
معاهده
دولت‌هاي ايران و عراق به توصيه جامعه ملل از سال 1314 براي حل اختلاف‌هاي خود وارد مذاكره شدند. در نتيجه اين مذاكرات كه دو سال طول كشيد، ايران تحت فشار دولت بريتانيا و در شرايطي كه جنگ جهاني دوم آغاز شده بود، پذيرفت معاهده‌اي را امضاء كند كه بر اساس آن مرز ايران و عراق (به جز مقابل آبادان)، ساحل ايراني رود مرزي باشد. اين معاهده (1937) با موازين بين‌المللي كه مرز دو كشور را در رودخانه‌هاي مرزي، خط تالوگ مي‌داند، مغايرت داشت.
اختلاف‌هاي ايران و عراق ادامه يافت. عبدالكريم قاسم در سال 1337 در عراق كودتا كرد و ملك فيصل دوم را به قتل رساند. روابط ايران و عراق در اين دوره به تيرگي گراييد. پنج سال بعد كودتايي عليه قاسم اتفاق افتاد و عبدالسلام عارف و احمد حسن‌البكر به قدرت رسيدند. روابط ايران و عراق در اين دوره اندكي بهتر شد. حسن‌البكر در تيرماه 1347 كودتاي ديگري صورت داد و قدرت را كاملاً به دست گرفت. ايران فوراً دولت جديد عراق را به رسميت شناخت. اما هنگامي كه مذاكرات دو طرف براي حل اختلاف‌ها به نتيجه نرسيد، معاون وزير امور خارجه عراق سفير ايران را احضار كرد و به او گفت عراق از اين پس از ورود كشتي‌هايي كه پرچم ايران را حمل مي‌كنند به رود مرزي دو كشور جلوگيري مي‌كند. دولت ايران در مقابل، معاهده 1937 را بي‌ارزش اعلام كرد و براي تثبيت حق خود در رود مرزي ميان دو كشور، كشتي‌هاي ابن سينا و آريافر را با اسكورت نظامي و راهنماي ايراني به سوي خليج فارس حركت داد. دولت عراق به رغم تهديدي كه كرده بود، براي جلوگيري از حركت اين كشتي‌ها اقدامي نكرد. مدتي بعد، چنانكه اشاره شد، حادثه «يكشنبه خونين» اتفاق افتاد كه به صدور اعلاميه الجزيره و امضاي «عهدنامه مربوط به مرز مشترك و حسن همجواري بين ايران و عراق» انجاميد.
صدام حسين در شهريور 1359، با لغو يكجانبه همين توافق‌ها به ايران حمله كرد.
0 نظر:
ارسال یک نظر
اشتراک در نظرات پیام [Atom]
<< صفحهٔ اصلی